Sto pięćdziesiąt lat temu powstało Towarzystwo Tatrzańskie
W XIX wieku polskie społeczeństwo, podzielone zaborami, okazywało coraz większe zainteresowanie ojczystej przyrodzie, widząc w eksponowaniu jej walorów duże możliwości edukacyjne, w tym kształtowania postaw patriotycznych. Dogodne warunki do tych działań uzyskano w Galicji, gdzie Austria, po przegranej wojnie z Prusami, zmuszona została do udzielenia narodom mieszkającym w jej granicach różnych form autonomii. W Galicji powołano Sejm Krajowy, który decydował o lokalnych sprawach, od 1869 r. zaczęto wprowadzać język polski do szkół, urzędów i sądów, przywrócono też polskość uniwersytetów. Galicja stała się głównym ośrodkiem polskiego życia narodowego, tam też w drugiej połowie XIX stulecia zaczęła dojrzewać idea stworzenia organizacji promującej turystykę. Podobne powstały już wcześniej w Anglii, Austrii, Szwajcarii, Niemczech, Włoszech i Stanach Zjednoczonych.
3 sierpnia 1873 r. odbyło się w Zakopanem przyjęcie z okazji wizyty Józefa Szalaya ze Szczawnicy, urządzone przez Ludwika Eichborna. Podczas spotkania padła propozycja powołania stowarzyszenia turystycznego. Wśród inicjatorów był kapitan Feliks Pławicki, poseł do Sejmu Galicyjskiego, który wspólnie z Eugeniuszem Janotą opracował statut. Dokument ten określił nazwę powstałej organizacji jako Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. Został on wydany z datą 31 grudnia 1973 r. w Nowym Targu. Statut ten, zarejestrowany 19 marca 1874 r. przez Namiestnictwo we Lwowie, uznawany jest za formalny akt założenia Towarzystwa. Podpisali go Mieczysław Rey, Jadwiga z Zamoyskich Sapieżyna, Marcin Nałęcz Kęszycki, Ludwik Eichborn, Feliks Pławicki i Józef Szalay.
Dokument wskazywał na główne cele działalności Towarzystwa:
1. Umiejętnie badać, opisywać i zebrane wiadomości rozpowszechniać.
2. Otwierać i ułatwiać zwykłym turystom i udającym się w Tatry w celach artystycznych specjalistom przystęp do zajmujących i uczęszczanych miejsc tudzież do odszukać się jeszcze mogących nowych widoków.
3. Starać się w ogóle o wzbudzenie i ożywienie szerszego zajęcia się tymi górami.
4. O zachęcanie do zwiedzania takowych dla nauki i przyjemności przez usunięcie dotychczasowych różnego przeszkód i niedogodności.
Parę miesięcy później, 31 maja 1874 r., uchwalono nowy statut wprowadzający zasadnicze zmiany. Przeniesiono siedzibę Towarzystwa do Krakowa, zmieniono nazwę na Towarzystwo Tatrzańskie (słowo „Galicyjskie” mówiło o jego zamkniętym − co do członkostwa i zakresu eksploracji − charakterze), a przede wszystkim umożliwiono tworzenie oddziałów terenowych. Na walnym zgromadzeniu w Krakowie 28 maja 1876 r. uchwalono statut oddziałów Towarzystwa oraz powołano oddział w Stanisławowie. Następny oddział, z siedzibą w Kołomyi, został powołany na nadzwyczajnym walnym zgromadzeniu 2 grudnia 1877 r. W 1883 r. powstał Oddział TT we Lwowie. Na skutek uchwały VI Walnego Zgromadzenia TT w dniu 25 maja 1879 r., podjętej na żądanie 54 członków Towarzystwa ze Stryja i Drohobycza, zezwalającej na powołanie oddziału TT w Stryju, doszło do jego powstania na mocy uchwały Wydziału TT z 26 czerwca tegoż roku. 8 marca 1885 r. powstał Oddział Pieniński w Szczawnicy (podjął działalność w 1893 r.). Przed I wojną światową powstały także: Oddział Babiogórski (1905), Oddział „Beskid” w Nowym Sączu (początkowo jako odrębne stowarzyszenie, które w 1907 r. wstąpiło do TT). Znaczący rozwój działalności w oddziałach nastąpił po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. W sumie, w okresie od 1876 do 1950 r., funkcjonowały 42 oddziały Towarzystwa. To one, znakując szlaki oraz budując schroniska, położyły podwaliny pod rozwój polskiej turystyki górskiej. Oddziały terenowe, pracując intensywnie i owocnie od początku swojej działalności, stały się chlubą Towarzystwa, udowadniając słuszność tezy, że jego znaczący rozwój może być realizowany jedynie poprzez samodzielne, niezależne jednostki.
Już w pierwszym roku istnienia Towarzystwa, w celu ułatwienia dostępu do gór wybudowano schronisko − niewielki obiekt nad Morskim Okiem, nazwany imieniem Stanisława Staszica. Od tego czasu budowa schronisk stała się jednym z podstawowych zadań realizowanych przez Zarząd Główny i oddziały Towarzystwa. W 1876 r. powstało w Roztoce schronisko im. Wincentego Pola, a w 1878 r. pierwsze poza Tatrami – na połoninie Gadżyna pod Szpyciami w Czarnohorze. Przyjmując klasyfikację Władysława Krygowskiego, możemy odnotować, że na koniec okresu międzywojennego PTT dysponowało 54 schroniskami, 81 stacjami turystycznymi i 10 schroniskami niezagospodarowanymi. Wysiłek ten częściowo zniweczyła II wojna światowa. Utrata Kresów Wschodnich to także utrata bardzo atrakcyjnych turystycznie pasm górskich, a wraz z nimi zbudowanych tam schronisk. W czasie wojny znaczna ilość obiektów w górach uległa zniszczeniu. Pulę schronisk powiększyły jednak te przejęte po niemieckich organizacjach turystycznych w Sudetach. Rok 1950 PTT kończyło, posiadając 48 schronisk i 21 stacji turystycznych.
W początkowym okresie działalności udostępnianie gór polegało na budowaniu dróg, ścieżek i mostków. W 1875 r. zbudowano ścieżkę na Czerwone Wierchy, tak wygodną, że nawet szanowne turystki bez wielkiego zmęczenia i w krótszym niż przedtem czasie mogą dotrzeć do celu (jak podawał w „Sprawozdaniu z czynności Towarzystwa za czas od 3 sierpnia 1873 do 28 maja 1876 roku” Leopold Świerz). Działacze TT w Karpatach Wschodnich, organizując w początkowym okresie działalności liczne wycieczki, zorientowali się, że przeszkodą na drodze do rozpowszechnienie ruchu turystycznego jest brak dostatecznej liczby przewodników oraz wysoki koszt ich najęcia. Chcąc temu zaradzić, należało doprowadzić do budowy i oznakowania ścieżek w najbardziej atrakcyjnych rejonach gór. Oddział Lwowski zamierzał prowadzić prace związane z oznakowaniem szlaków turystycznych. Na przełomie 1883 i 1884 r. zarząd Oddziału postanowił oznaczyć drogowskazami drogę do atrakcyjnych wychodni skalnych w Bubniszczu. Czy zamiary te zrealizowano, trudno powiedzieć, albowiem nie udało się znaleźć informacji potwierdzających realizację tych prac. Pierwsze potwierdzone działania mające charakter znakowania szlaków turystycznych w Karpatach Wschodnich podjął w 1884 r. Leopold Wajgel, wiceprezes zarządu Oddziału Czarnohorskiego w Kołomyi. Wykonał on i umieścił w Czarnohorze 56 drogowskazów oraz tablice z nazwami szczytów.
Prace związane z budową szlaków turystycznych nabierały rozmachu. 5 lutego 1901 r. Franciszek Nowicki skierował do sekretarza Wydziału Towarzystwa memoriał w sprawie wytyczenia Orlej Perci w Tatrach. Pierwszy rzucił nie tylko pomysł, ale i zaproponował przebieg tegoż szlaku oraz jego nazwę – Orla Perć. W memoriale tym wspomina o osiągnięciach taternickich ks. Walentego Gadowskiego w przejściach i wytyczaniu ścieżek w rejonie grani Tatr Wysokich oraz o skonsultowaniu z nim właśnie tych dróg. W 1903 r. rozpoczęto budowę Orlej Perci, zakończono ją w roku 1906.
W 1924 r. Kazimierz Sosnowski rzucił hasło budowy szlaku, który łączyłby najbardziej atrakcyjne pasma górskie. W latach trzydziestych minionego wieku idea ta została urzeczywistniona poprzez budowę Głównego Szlaku Beskidzkiego, któremu po 1935 r. nadano imię Marszałka Józefa Piłsudskiego – na trasie od Ustronia do Wołosatego w Bieszczadach istnieje do dzisiaj. Od tego czasu corocznie powstawały nowe szlaki, składające się na istniejący do dzisiaj system górskich szlaków turystycznych.
Mając na uwadze konieczność propagowania zarówno gór, jak i turystyki górskiej, w 1876 r. Towarzystwo Tatrzańskie rozpoczęło wydawanie Pamiętników TT. Ogółem do 1920 r. wydano 38 roczników. W wyniku problemów finansowych po tym roku Wydział (tak ówcześnie określano Zarząd Główny) TT nie wydał kolejnego ich numeru. Wydawanie rocznika zostało podjęte przez Oddział Lwowski, który w 1923 r. wydał pierwszy tom Wierchów,pod redakcją Jana Gwalberta Pawlikowskiego. Do wybuchu II wojny światowej ukazało się 16 roczników. Wierchy są wydawane do dzisiaj przez Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie. W 1907 r. z inicjatywy Sekcji Turystycznej TT zaczął ukazywać się kolejny periodyk – Taternik. Innymi wydawnictwami ważnymi dla rozwoju turystyki były przewodniki. Pierwszym, który ukazał się pod auspicjami Towarzystwa, był Ilustrowany przewodnik do Tatr i Pienin autorstwa Walerego Eljasza, którego trzecie wydanie z 1886 r. zostało wykupione przez Towarzystwo. Z kolei pierwszym, całkowicie wydanym z inicjatywy Towarzystwa, był − opublikowany staraniem Oddziału Czarnohorskiego, a napisany przez Henryka Hoffbauera − Przewodnik na Czarnohorę i do Wschodnich Beskidów, którego pierwszy zeszyt wydano w 1897, a drugi w 1898 r. Wśród innych przewodników należy wyróżnić dzieło Kazimierza Sosnowskiego – Przewodnik po Beskidzie Zachodnim od Krynicy po Wisłę łącznie z Pieninami i terenami narciarskimi, wydany w 1914 r. nakładem Oddziału Towarzystwa Tatrzańskiego „Beskid” w Nowym Sączu. Wznawiany parokrotnie, wprowadzał wiele pokoleń turystów w Beskidy. Podobne znaczenie dla poznania Karpat Wschodnich miał wydany staraniem Zarządu Głównego PTT w latach 1933–1935 w dwóch tomach, a w trzech woluminach Przewodnik po Beskidach Wschodnich autorstwa Henryka Gąsiorowskiego.
TT od początku swojego istnienia dostrzegało rolę przewodnictwa w popularyzacji turystyki górskiej. W 1875 r. zatwierdzono znanych co do kwalifikacji i umiejętności przewodników tatrzańskich, wydano im legitymacje i ustalono zasady wynagradzania. W 1887 r. przewodnicy zostali podzieleni według posiadanych kwalifikacji na trzy klasy, które uprawniały do prowadzenia na określone szczyty o różnym stopniu trudności. Od tego też zależało ich wynagrodzenie. W tym okresie działało w sumie 18 przewodników. Każdy z nich oprócz prowadzenia właściwą drogą, był zobowiązany do noszenia 10 kilogramów bagażu − bez dodatkowego wynagrodzenia. Oprócz legitymacji przewodnicy otrzymali od Towarzystwa również odznaki, „blachy”, które noszone są przez przewodników po dziś.
Na początku XX stulecia zmieniło się podejście do przewodnictwa. Nastąpił rozwój samodzielnego taternictwa, zwłaszcza po powstaniu Sekcji Turystycznej TT, a przewodnicy (z małymi wyjątkami) przestali uczestniczyć − jako pionierzy-zdobywcy − w wytyczaniu nowych dróg tatrzańskich, natomiast zaczęli oprowadzać turystów na zasadach komercyjnych po standardowych trasach. W 1900 r. TT powołało do życia komisję do spraw przewodników tatrzańskich, a kolejne instytucje, powoływane już w ramach PTT, czuwały nad rozwojem przewodnictwa. 23 marca 1933 r. w Dworcu Tatrzańskim w Zakopanem na spotkaniu, w którym wzięło udział 14 przewodników, przedstawiciele Zarządu Głównego PTT, Sekcji Turystycznej PTT i Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, został zatwierdzony Regulamin dla spraw przewodnictwa tatrzańskiego określającypierwsze standardy realizowania usług przewodnickich. W tym czasie działało 22 przewodników tatrzańskich. Wkrótce nastąpił szybki rozwój komercyjnego rynku usług przewodnickich. Nowe podejście do przewodnictwa, konieczność pozyskania kadry dla umasowionego ruchu turystycznego spowodowały, że uprawnienia przewodnickie zaczęły otrzymywać osoby nie będące z pochodzenia góralami. Dyskusja na ten temat ciągnęła się w Towarzystwie już od 1932 r., kiedy to po raz pierwszy za pieniądze turystów poprowadzili
taternicy-niegórale. W tym czasie rozpoczęto prace nad budową przewodnictwa poza Tatrami.
Dążenia do nadania działalności Towarzystwa charakteru odpowiadającego zróżnicowanym zainteresowaniom jego członków spowodowały powstawanie specjalistycznych sekcji. W 1903 r. powstała Sekcja Turystyczna (właściwie taternicka). Początkowo mogli się do niej zapisywać wszyscy chętni, ale praktycznie jej członkami zostawali taternicy. Po paru latach Sekcja przekształciła się w zamknięty klub, do którego mogli wstępować jedynie kandydaci legitymujący się wysokimi kwalifikacjami taternickimi. W 1935 r. doszło do połączenia Sekcji Turystycznej PTT, Sekcji Taternickiej AZS w Krakowie i Koła Wysokogórskiego przy Oddziale Warszawskim PTT, w wyniku czego powstał Klub Wysokogórski PTT działający na prawach oddziału.
Powstały w 1907 r. Zakopiański Oddział Narciarzy (który w 1911 r. przekształcił się w Sekcję Narciarską), dał początek zorganizowanemu narciarstwu w Towarzystwie Tatrzańskim. 30 listopada 1930 r. w Krakowie odbyła się konferencja przedstawicieli oddziałów, kół oraz sekcji i kół narciarskich z całego kraju. Uznano za konieczne utworzenie sekcji narciarskich przy oddziałach i kołach Towarzystwa oraz odpowiedniej ich reprezentacji przy Zarządzie Głównym PTT, a także nadanie organizacjom narciarskim w PTT nazwy: Sekcja Narciarska Oddziału lub Koła PTT. W większości oddziałów PTT powstawały takie sekcje, będące też jednocześnie klubami zrzeszonymi w Polskim Związku Narciarskim. W okresie międzywojennym do SN PTT należeli najsłynniejsi wówczas sportowcy m.in. Bronisław Czech i Stanisław Marusarz.
W 1909 r. w Zakopanem powstało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Działało ono jako samodzielne stowarzyszenie. W roku 1927 na walnym zebraniu podjęto uchwałę o wejściu TOPR w skład Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego jako jego Sekcja Ratunkowa. Kolejna zmiana zaszła w 1935 r., kiedy to na skutek zmiany statutu Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego TOPR stał się Sekcją Ratowniczą Oddziału PTT w Zakopanem, zachowując jednak swoją pierwotną nazwę: Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe. Pod koniec okresu międzywojennego powstały także Sekcje Ratownicze Oddziałów PTT w Stanisławowie i Żywcu. W okresie okupacji działalnością Pogotowia na polecenie władz niemieckich kierował Zbigniew Korosadowicz. Działało ono pod narzuconą przez Niemców nazwą Freiwillige Tatra-Bergwacht, a udzielało pomocy nie tylko turystom niemieckim, ale i polskim, którzy mimo zakazu przybywali w Tatry.
W 1910 r. powstała Sekcja Przyrodnicza, a w 1911 Sekcja Ludoznawcza. W 1912 r. z kolei powstała Sekcja Ochrony Tatr propagująca idee ochrony przyrody poprzez odczyty, spotkania, działalność wydawniczą, popularyzująca ideę utworzenia w Tatrach parku narodowego, organizująca Ochotniczą Straż Górską. W 1914 r. powstała Sekcja Przyjaciół Zakopanego.
Podczas kolejnych walnych zjazdów dochodziło do licznych prób reformowania zasad funkcjonowania Towarzystwa. W roku 1920 zmieniono nazwę na Polskie Towarzystwo Tatrzańskie. Podczas nadzwyczajnego walnego zjazdu Towarzystwa 10 grudnia 1922 r. uchwalono statut gwarantujący wysoką samodzielność oddziałom oraz regulujący sposoby działania Sekcji. W 1932 r. ukazało się nowe prawo o stowarzyszeniach. Umożliwiało ona istnienie stowarzyszenia jako jednej organizacji prawnej lub jako federacji stowarzyszeń. Wynikające z tego konieczne zmiany zostały zawarte w nowym statucie Towarzystwa, zatwierdzonym (z wzorcowym statutem oddziału) decyzją wojewody krakowskiego z dnia 5 kwietnia 1935 r. Według tego statutu Towarzystwo składało się z członków − oddziałów (miejscowych stowarzyszeń) oraz Klubu Wysokogórskiego PTT.
W dniach 5 i 6 maja 1934 r. w Warszawie odbył się kolejny walny zjazd delegatów PTT. Podjęto na nim uchwałę rozpoczynającą proces łączenia z drugim, istniejącym od 1906 r. stowarzyszeniem krajoznawczym – Polskim Towarzystwem Krajoznawczym:
Dążąc do ściślejszego zespolenia ruchu turystycznego i krajoznawczego w Polsce Zjazd Delegatów PTT uważa za pożądane zbadanie możliwości połączenia PTT z Polskim Towarzystwem Krajoznawczym. W tym celu Zjazd Delegatów PTT poleca Zarządowi Głównemu wyłonienie komisji, która łącznie z odpowiednią komisją PTK przeprowadzi niezbędne prace i potrzebne wnioski na Zarząd Główny. Równocześnie Zjazd Delegatów PTT upoważnia już obecnie Komisję do zastępowania obu Towarzystw w sprawach wspólnych o charakterze ogólnym.
Podobne działania podjęto także w PTK. Podczas zjazdu delegatów 3 czerwca 1934 r. uchwalono rozpoczęcie działań zmierzających do połączenie z PTT, a nawet dokonano formalnej zmiany nazwy na Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze poprzez zatwierdzoną 2 lutego 1935 r. zmianę statutu.
Podczas walnego zjazdu PTT w Stanisławowie 23 czerwca 1935 r. została uchwalona Górska Odznaka Turystyczna. Uprawnieni do prowadzenia wycieczek na odznakę przewodnicy, w liczbie 204, wykazani w pierwszym spisie stanowiącym załącznik do wydanego w lipcu tegoż roku regulaminu, byli dobierani przez Zarząd Główny na wniosek Komisji GOT i nie podlegali żadnym egzaminom. W zawartych w regulaminie wskazówkach zobowiązywano przewodników do udziału w wychowaniu w znaczeniu turystycznym szerokich rzesz udających się w góry. Przewodnik powinien przy każdej sposobności wpajać w uczestników zasady ideologii ochrony przyrody oraz zasady ochrony urządzeń turystycznych w górach. Ogółem w latach 1935−1938 379 osób zdobyło 469 odznak GOT różnych stopni. Po wojnie akcję GOT wznowiono w 1948 r. W roku tym zdobyto 52 odznaki, w 1949 już 857. Prawdziwy rozwój ilościowy zdobytych odznak nastąpił jednakże dopiero od 1950 r., po powstaniu Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, które kontynuowało akcję Górskiej Odznaki Turystycznej. Utworzono nowe jej stopnie i odznaki za powtórzenia. W 2009 r. w Centralnym Ośrodku Turystyki Górskiej PTTK w Krakowie zostało wręczone wyróżnienie z okazji zdobycia półtoramilionowej Górskiej Odznaki Turystycznej PTTK (licząc łącznie z powtórzeniami).
Losy stowarzyszeń po II wojnie światowej w komunistycznej Polsce były skomplikowane. 24 sierpnia 1950 r. Rada Turystyczna przy Ministrze Komunikacji skierowała do stowarzyszeń działających w sferze turystyki korespondencję. Stwierdzano w niej, iż zgodnie z uchwałami Rady z dnia 2 marca i 26 lipca 1950 r. w sprawie zjednoczenia organizacji turystycznych opracowano schemat nowego stowarzyszenia o nazwie Towarzystwo Krzewienia Turystyki. Zgodnie z treścią owej korespondencji 30 sierpnia 1950 r. miała odbyć się w Warszawie konferencja, na którą zostali zaproszeni pełnomocni przedstawiciele wymienionych w piśmie stowarzyszeń. Mieli ze sobą wziąć m.in. statut, schemat organizacyjny stowarzyszenia, bilans za rok 1949, spis obiektów turystycznych, zestawienie zatrudnionych pracowników z wykazem płac, wykaz jednostek terenowych, stan zadłużenia podatkowego i świadczeń społecznych oraz zestawienie podjętych prac wydawniczych. Ponieważ program spotkania przewidywał takie sprawy jak: ustalenie terminów walnych zjazdów połączeniowych, projekt nowego statutu, zagadnienia likwidacji agend stowarzyszeń podlegających połączeniu, inwentaryzację majątków, materiały propagandowe i sprawozdawcze na zjazd połączeniowy oraz plan inwestycji na 1951 rok – rzecz wyglądała na bardzo zaawansowaną. Stowarzyszeniom PTT oraz PTK, prowadzącym do tego czasu w miarę niezależną od władz państwowych politykę, groziła likwidacja. Próbując zachować dla turystyki polskiej idee Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, a także posiadany przez te stowarzyszenia majątek, podjęto decyzję powrotu do przedwojennej idei i stworzenia jednej organizacji o nazwie Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. Ostatnie zjazdy delegatów obu Towarzystw odbyły się w Warszawie 16 grudnia 1950 r. W ich trakcie oba stowarzyszenia rozwiązały się w celu stworzenia − na bazie wniesionego tam swojego dorobku intelektualnego oraz majątku − jednej wspólnej organizacji. Realizując tę ideę w dniu następnym, 17 grudnia 1950 r. powołano Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.
Trudno dzisiaj przecenić znaczenie działań podjętych przez oba wspomniane powyżej stowarzyszenia. Społeczny w większości wysiłek wielu pokoleń oddanych polskiej turystyce działaczy dał wspaniały efekt w postaci nie tylko istniejącej do dzisiaj infrastruktury turystycznej, sieci szlaków i schronisk górskich, ale przede wszystkim w postaci filozofii uprawiania turystyki, która sprawdza się także współcześnie. Ich działalność i osiągnięcia to wspaniała karta historii naszej Ojczyzny, godna upamiętnienia.
Jerzy Kapłon
